Πού τελειώνει η φαντασίωση και πού ξεκινά η διαστροφή;

Η σεξουαλικότητα του ανθρώπου είναι απέραντη, ρευστή και, σε μεγάλο βαθμό, φαντασιωσική. Όμως, τα όρια ανάμεσα σε αυτό που αποκαλούμε «φαντασίωση» και σε αυτό που χαρακτηρίζεται ως «διαστροφή» παραμένουν θολά. Δεν πρόκειται για δίπολο, αλλά για φάσμα. Και σε αυτό το φάσμα, η πρόκληση για την ψυχιατρική επιστήμη δεν είναι να καταδικάσει, αλλά να κατανοήσει.

Οι φαντασιώσεις είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ερωτικής ζωής: λειτουργούν ως ψυχικά σενάρια που ενεργοποιούν τη σεξουαλική διέγερση, χωρίς απαραίτητα να επιζητούν την πραγμάτωσή τους. Στο μεγαλύτερο ποσοστό των ανθρώπων, οι φαντασιώσεις, ακόμα και οι παραφιλικές, συνυπάρχουν με τον σεβασμό των ορίων και των άλλων. Σύμφωνα με τους Joyal & Carpentier (2017), ένας στους δύο ανθρώπους έχει φαντασιωθεί σεξουαλικές σκηνές που θα μπορούσαν να θεωρηθούν «παραφιλικές», χωρίς αυτό να μεταφράζεται σε συμπεριφορική πράξη ή διαταραχή.

Η διαταραχή ξεκινά όταν χάνεται ο έλεγχος, όταν παραβιάζεται ο άλλος ή όταν η φαντασίωση γίνεται το μοναδικό μέσο διέγερσης, επιδρώντας αρνητικά στη λειτουργικότητα του ατόμου. Το DSM-5 ορίζει τις παραφιλικές διαταραχές όπως η ηδονοβλεψία, η επιδειξιομανία ή η παιδοφιλία, με βασικό κριτήριο τη μη συναίνεση ή τη δυσφορία που προκαλούν είτε στον ασκούντα είτε στο θύμα. Η ίδια η ύπαρξη μιας ιδέας δεν αρκεί για να διαγνωστεί κάποιος, η κλινική σημασία προκύπτει από τη συχνότητα, την ένταση και την επίδραση στην καθημερινή λειτουργία του ατόμου.

Η κλινική αξιολόγηση είναι πολύπλοκη: απαιτεί συνυπολογισμό στοιχείων όπως η νοημοσύνη, οι γνωστικές ικανότητες, η παρορμητικότητα, τα γνωσιακά σχήματα, ακόμα και η ύπαρξη ή μη ενσυναίσθησης. Δεν αρκεί η καταγραφή του περιεχομένου μιας φαντασίωσης, χρειάζεται να μετρηθεί η έντασή της, η συχνότητά της, το εύρος επιρροής της και, πάνω απ’ όλα, ο έλεγχος πάνω σε αυτήν. Το αν η φαντασίωση γίνεται εμμονή, αν συνοδεύεται από απώλεια ελέγχου ή από δυσκολία στη διατήρηση υγιών σχέσεων, είναι καθοριστικής σημασίας για την ψυχιατρική εκτίμηση.

Ακόμη και όταν η φαντασίωση μοιάζει «σκοτεινή», το ερώτημα δεν είναι «αν είναι φυσιολογική», αλλά αν είναι επικίνδυνη. Η φαντασία δεν ποινικοποιείται. Η σκέψη δεν ισούται με την πράξη. Το πρόβλημα γεννιέται όταν το άτομο δεν μπορεί να σταματήσει αυτήν τη σκέψη ή όταν επιδιώκει να την πραγματοποιήσει σε πλαίσιο μη συναινετικό. Είναι άλλο να φαντάζομαι έναν ερωτικό ρόλο κυριαρχίας, κι άλλο να αγνοώ τη θέληση ή την άρνηση του άλλου στον πραγματικό κόσμο.

Η γραμμή, λοιπόν, δεν είναι αντικειμενική, είναι ψυχολογική και σχεσιακή. Εξαρτάται από το πώς βιώνει το άτομο τη φαντασίωσή του, πώς συνδέεται με τον άλλον και αν η πράξη του βασίζεται σε σεβασμό και συναίνεση. Η σεξουαλική διαστροφή, όταν υπάρχει, δεν είναι τολμηρή φαντασία, είναι η επιμονή σε ένα σενάριο που παρακάμπτει τον άνθρωπο απέναντι.

Η επιστήμη δεν καλείται να κρίνει, αλλά να ανιχνεύσει κινδύνους, να ενδυναμώσει την αυτογνωσία και να θεραπεύσει όταν η απόλαυση γίνεται εξάρτηση ή απειλή. Ίσως η πραγματική απάντηση στο ερώτημα «πού τελειώνει η φαντασίωση και πού ξεκινά η διαστροφή» να μην βρίσκεται στη φαντασία, αλλά στον τρόπο που αγαπάμε, ακούμε και αγγίζουμε τους άλλους, με σεβασμό, κατανόηση και ελευθερία.